Công cụ ViRiCert phát triển dựa trên bốn cơ sở khoa học, giúp đánh giá mức độ tuân thủ quy trình Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp và có khả năng tích hợp vào hệ thống giám sát, báo cáo, thẩm định (MRV) của Bộ NN&MT.

TS. Nguyễn Văn Hùng, chuyên gia nông nghiệp cao cấp của IRRI cho biết, ViRiCert bám sát quy trình kỹ thuật đã được chứng minh hiệu quả trong nâng cao năng suất, giảm chi phí sản xuất và phát thải khí nhà kính.

Theo TS. Hùng, phương pháp đánh giá dựa trên chấm điểm quy trình (0-3 điểm mỗi tiêu chí), không yêu cầu đo phát thải trực tiếp, dễ hiểu và dễ áp dụng. ViRiCert có hai yêu cầu bắt buộc là rút nước giữa vụ và không đốt rơm rạ; nếu không đạt hai tiêu chí này, dù tổng điểm cao, sản xuất vẫn không được công nhận chuẩn. Nhờ ViRiCert, nông dân, hợp tác xã và doanh nghiệp có thể theo dõi, cải thiện quy trình canh tác, minh bạch dữ liệu và nâng cao giá trị sản phẩm, đồng thời tạo nền tảng cho việc chứng nhận gạo phát thải thấp, đáp ứng yêu cầu thị trường trong nước và quốc tế.

"Một trong những cơ sở quan trọng Hiệp hội Ngành hàng lúa gạo có thể cung cấp gạo Việt xanh, phát thải thấp phải đạt ít nhất 85% điểm, có nghĩa là toàn bộ quy trình 100 điểm, thì mình phải đạt ít nhất 85% và mình phải đảm bảo hai yêu cầu bắt buộc là vượt qua, một là rút nước hai lần giữa vụ, thì mỗi lần ít nhất phải 3 ngày ruộng khô bề mặt và không đốt rơm rạ trên đồng, đó là hai cái ngưỡng bắt buộc của mức hai, đó là cái cách để chấm điểm".

Trong thực tế triển khai Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp, nhiều địa phương chỉ báo cáo diện tích tham gia theo mùa vụ, thiếu số liệu chi tiết về mức độ tuân thủ quy trình. Các vùng nguyên liệu được công bố nhưng đến cuối vụ vẫn chưa xác định được số lần rút nước, lượng giống giảm hay các yêu cầu kỹ thuật được thực hiện đầy đủ hay không, khiến việc đánh giá hiệu quả thực chất còn lúng túng.

Để khắc phục, Bộ NN&MT đã ban hành quy trình canh tác lúa mới kế thừa từ “1 phải 5 giảm” và sẽ áp dụng từ vụ Đông Xuân tới. Đây là cơ sở quan trọng để xây dựng công cụ đánh giá chi tiết, minh bạch, đáp ứng nhu cầu thực tiễn của địa phương và doanh nghiệp. Theo ông Lê Thanh Tùng, Phó chủ tịch Hiệp hội Ngành hàng lúa gạo VIETRISA, công cụ đánh giá tuân thủ không chỉ phục vụ chứng nhận mà còn đáp ứng xu hướng thị trường.

Công cụ đánh giá giúp các HTX và doanh nghiệp xác nhận thực hành đúng quy trình, phục vụ truy xuất nguồn gốc, tạo sự khác biệt, niềm tin và giá trị gia tăng gắn với trách nhiệm môi trường, xã hội. Việc đánh giá mức tuân thủ thực tế (cơ giới hóa, quản lý nước, rơm rạ, phân bón) cũng mở ra cơ hội cho doanh nghiệp quyết định đầu tư, liên kết hoặc mở rộng vùng sản xuất, hướng đến nhãn hiệu gạo Việt xanh, phát thải thấp. Ông Lê Thanh Tùng nhấn mạnh.

"Từ kết quả đánh giá này thì khi chúng ta đề xuất thì nó rất là minh bạch và rất rõ ràng, thì tôi nghĩ đó là công cụ hỗ trợ về mặt xã hội của đề án và cơ sở đề xuất các kế hoạch phát triển, mở rộng. Dựa trên kết quả đánh giá này, đây là công vụ đánh giá sự tuân thủ, về mặt quy trình, công cụ để tiến tới việc cấp gạo Việt xanh, phát thải thấp, ngoài ra nó còn là công cụ cho mặt kinh tế, xã hội khi tham gia đề án".

Ông Trương Hữu Trí, Giám đốc HTX Nông nghiệp Gò Gòn, tỉnh Tây Ninh cho biết, Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp mang lại hiệu quả đối với HTX. Kết quả cho thấy gieo sạ hàng, vùi rơm rạ mang lại hiệu quả rõ rệt, giảm lượng giống, giảm chi phí phân bón và thuốc BVTV, đồng thời tăng năng suất. Đây là cơ sở để địa phương chọn HTX làm mô hình điểm trong vụ Đông Xuân 2025–2026.

Theo ông Trí, trong mô hình điểm này, nông dân nhận được nhiều hỗ trợ từ tổ chức quốc tế GIZ tài trợ 100% chi phí gieo sạ; tỉnh hỗ trợ 50% giống, 50% phân hữu cơ và thuốc sinh học; doanh nghiệp liên kết hỗ trợ thêm 50% phân bón. Công cụ ViRiCert được xem là giải pháp đánh giá quá trình theo dõi canh tác lúa, dễ áp dụng. Tuy nhiên, cần có chính sách hỗ trợ tín dụng và cơ giới hóa đồng bộ. Đây là điều kiện then chốt để mở rộng diện tích đạt chuẩn, nâng cao giá trị xuất khẩu và thương hiệu gạo Việt.

"Thì HTX cam kết làm đạt chuẩn này để chứng nhận, rồi hỗ trợ cho danh nghiệp xuất khẩu có cơ sở để xuất khẩu. Cái thứ hai HTX hiện nay tham gia đề án cũng còn kém về mặt ngân sách để đầu tư về cơ giới hóa về máy sạ hàng, máy bằm rơm rạ sau thu hoạch, rồi xử lý các thiết bị thì cũng nhanh nghiên cứu chính sách để mà hỗ trợ cho HTX để đầu tư thiết bị, máy móc để tham gia đề án 1 triệu ha này".

Thực hiện Đề án 1 triệu ha trong 5 vụ liên tiếp, ông Nguyễn Cao Khải, Giám đốc HTX Nông nghiệp Tiến Thuận, TP. Cần Thơ cho biết, nông dân đã nắm vững kỹ thuật và sẵn sàng mở rộng sản xuất theo bộ tiêu chí. Tuy nhiên, thang điểm cho lượng giống gieo sạ còn thấp và tiêu chuẩn thu gom rơm rạ chưa sát với thực tế cơ giới hóa. Hợp tác xã đề xuất điều chỉnh điểm gieo sạ và quy định kỹ thuật về độ cao cắt máy gặt, vừa giảm phát thải từ rơm rạ, vừa tạo nguồn nguyên liệu ổn định cho kinh tế tuần hoàn, giúp nhân rộng mô hình hiệu quả hơn.

"Theo quy trình 1 triệu ha phải cắt từ bông xuống bao nhiêu để phần còn lại giảm phát thải, cắt xuống thấp một chút để đưa rơm ra được nhiều, sản xuất nấm cũng có năng suất, hoặc là làm phân hữu có gốc rạ thêm phần thân mới chuẩn, thêm được năng suất và giảm đi được gốc rạ còn lại đỡ phải vùi xuống gây ra phát thải nữa".

Để triển khai hiệu quả Đề án 1 triệu ha, cần tập trung vào hai bước, chuyển giao đầy đủ, rõ ràng kỹ thuật cho nông dân và huy động lực lượng khuyến nông hướng dẫn, vận động bà con; cùng nhau tổ chức thực hiện, kịp thời ghi nhận vướng mắc để điều chỉnh.

Ông Huỳnh Văn Thòn, Chủ tịch Hội đồng quản trị, Công ty Cổ phẩn tập đoan Lộc Trời cho rằng, từ thực tiễn có thể đề xuất các điều chỉnh giúp quy trình đơn giản, dễ làm, giảm chi phí nhưng vẫn đảm bảo kỹ thuật. Khi công cụ đánh giá được đưa vào hợp tác xã và nông dân thực hiện đúng, sẽ đạt hai giá trị là thực hành tốt và lợi ích thực tế. Tinh thần chung là đồng thuận, quyết tâm và cùng làm để công cụ ngày càng hoàn thiện, dễ áp dụng và vận hành lâu dài.

"Lộc trời sẽ làm trên vùng nguyên liệu của mình, chúng tôi đang làm theo cái này, chúng tôi đang đi cùng chương trình 1 triệu ha. Thì tôi cho rằng đưa vào HTX, người nông dân tất cả mình cùng làm theo hướng này thì sẽ có cả hai mặt, cái mặt vừa phát triển, vừa thực hiện, thực hành nhưng ở đó chúng ta tìm cách cho họ kết quả, lợi ích liền thì người nông dân mới cùng đi xa, đi bền được".

Công cụ đánh giá ViRiCert được kỳ vọng trở thành “la bàn xanh” giúp định hướng hàng triệu nông dân trên hành trình canh tác bền vững, không chỉ đo lường mức độ tuân thủ Quy trình sản xuất lúa chất lượng cao, phát thải thấp vùng ĐBSCL mà còn tạo lập cơ chế minh bạch, giúp nông dân tự tin khẳng định giá trị sản phẩm xanh trước thị trường. Đây không chỉ là công cụ chấm điểm, mà còn là “trợ thủ đồng hành”, giúp nông dân theo dõi, cải thiện quy trình canh tác lúa trong đề án 1 triệu ha./.