Mỗi năm, dịch hại do côn trùng đã gây thiệt hại khoảng 35 triệu ha rừng trên toàn thế giới, trở thành một trong những thách thức nghiêm trọng nhất đối với sức khỏe rừng. Trước thực tế này, chính phủ Australia thông qua Trung tâm Nghiên cứu Nông nghiệp Quốc tế Australia (ACIAR) đã và đang hỗ trợ triển khai dự án tăng cường an toàn sinh học rừng ở các quốc gia Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam. 

Nhiệt tình hướng dẫn lối đi an toàn đến các vị trí đặt bẫy thu bắt côn trùng, anh Nguyễn Mạnh Hà - Cán bộ nghiên cứu Bộ môn Côn trùng rừng, Trung tâm Nghiên cứu Bảo vệ Rừng thuộc Viện Khoa học Lâm nghiệp Việt Nam (FPRC) cho biết, công việc hàng tuần của anh và các đồng nghiệp là đi kiểm tra các bẫy, thu thập mẫu côn trùng và thay thế các túi mồi mới. Và cụm 3 bẫy này chỉ là một phần trong mạng lưới bẫy bắt côn trùng ở vùng rừng trồng thông ở khu vực đồn biên phòng Na Hình, xã Thụy Hùng, tỉnh Lạng Sơn.

Trong khi đó, anh Trần Xuân Hưng, cũng là cán bộ nghiên cứu Bộ môn Côn trùng rừng cho biết, đây là hoạt động trong khuôn khổ dự án “Xây dựng mạng lưới an toàn sinh học và sức khỏe rừng ở Đông Nam Á” do Viện Khoa học Lâm nghiệp Việt Nam (FPRC) hợp tác với Đại học Sunshine Coast (Australia), được Trung tâm nghiên cứu Nông nghiệp Quốc tế Australia (ACIAR) tài trợ, bắt đầu triển khai từ năm 2022 tại các nước Đông Nam Á gồm Lào, Campuchia, Malaysia, Indonesia, Thái Lan và Việt Nam.

“Xin giới thiệu đây là bẫy giám sát côn trùng mà dự án triển khai. Tại rừng thông ở khu vực biên giới này có 16 bẫy, tuỳ thời điểm sẽ lên 24 bẫy. Sở dĩ tại sao phải đặt ở sát biên giới này, bởi vì mục tiêu của dự án chính là tìm những loài ngoại lai xâm hại đi từ các nước khác vào Việt Nam, nên mình đặt ở những địa điểm bắt đầu xâm nhập vào Việt Nam, ví dụ như cửa khẩu, các các hàng hoá rồi rừng trồng khu vực biên giới. Hơn nữa, khu vực này cũng đã có 1 số loài đã ghi nhận ở các nước khác là đang gây hại nguy hiểm cho rừng thông như các loài xén tóc Trung Quốc, Hàn Quốc rồi các loài khác…” - Thoăn thoắt tháo bẫy, cẩn thận thu thập nhiều mẫu cá thể côn trùng như xén tóc hay mọt, anh Trần Xuân Hưng cho biết sẽ bảo quản kỹ lưỡng, mang các mẫu này về phân tích, nghiên cứu phân loại, lên danh mục các loài ngoại lai xâm hại.

Quan sát các công đoạn thu thập mẫu một cách tỉ mỉ, kỹ lưỡng, Tiến sĩ Đào Ngọc Quang, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Bảo vệ Rừng - Viện Khoa học Lâm nghiệp Việt Nam cho biết, chương trình Bẫy Giám sát tại các điểm nguy cơ cao (HRSS) chính là điểm nổi bật của dự án - sáng kiến giúp phát hiện và xác định các loài côn trùng nguy cơ tại các điểm nhập cảnh quan trọng như sân bay, cảng biển và cửa khẩu biên giới. Cụ thể, dự án tại Việt Nam đã và đang tiến hành giám sát tại 3 địa điểm có nguy cơ cao ở miền Bắc gồm: Ga hàng hóa Sân bay Quốc tế Nội Bài; Chợ gỗ Hải Phòng gần cảng Đình Vũ và rừng thông tại khu vực gần biên giới tỉnh Lạng Sơn.

Tiến sĩ Đào Ngọc Quang nhấn mạnh, mục tiêu của dự án là thiết lập mạng lưới an toàn sinh học và sức khoẻ rừng để đảm bảo các nước tham gia cải thiện sự sẵn sàng, quản lý rủi ro đối với các loài ngoại lai xâm hại; cùng đó là nâng cao năng lực ứng phó với các loài gây hại. Giải thích kỹ hơn về các loài ngoại lai, Tiến sĩ Đào Ngọc Quang cho biết: “Đây là những loài không có nguồn gốc bản địa, du nhập từ các nước khác, khu vực khác đến. Khi đến môi trường mới, có hai trường hợp xảy ra: Một là loài mới này không thích ứng được và không thể tồn tại; Hai là do không có sự cạnh tranh của các đối thủ khác hoặc chưa hình thành thiên địch (kẻ thù tự nhiên của các loài địch hại); đồng thời thích nghi được với điều kiện sống mới, loài ngoại lai này sinh sôi nảy nở rất nhanh đến một thời điểm nào đấy sẽ phá vỡ sự cân bằng sinh thái của bản địa, vượt tầm kiểm soát của con người, khi đó sẽ trở thành ngoại lai xâm hại”.

Theo Tiến sĩ Đào Ngọc Quang, trong gần 3 năm đặt bẫy tại các “điểm nóng”, số lượng mẫu côn trùng thu được lên tới gần 3.000 mẫu của khoảng 40 loài, gồm các loại mọt hại vỏ, mọt mang nấm và xén tóc. Dự án đang tiến hành giám định các mẫu, nghiên cứu tác động tiềm tàng của sinh vật ngoại lai, tăng cường chia sẻ thông tin trong khu vực và tiến tới hỗ trợ việc xây dựng chính sách liên quan đến an toàn sinh học và thương mại an toàn hơn. Mạng lưới này đã thúc đẩy việc chia sẻ cảnh báo dịch hại trên khắp Đông Nam Á, giúp tăng cường năng lực chuẩn bị và ứng phó của khu vực, giảm thiểu rủi ro và tác động của các loài ngoại lai xâm hại rừng.

“Chúng tôi cùng với Đại học Sunshine Coast (Australia) tập huấn cho cán bộ một số nước như Lào, Campuchia trong việc nâng cao năng lực quản lý sâu bệnh hại. Đặc biệt năm 2024, chúng tôi đã cùng Đại học Sunshine Coast tổ chức lớp tập huấn giám sát sức khoẻ rừng, trong đó có các kỹ thuật điều tra nhanh, thu thập mẫu, đánh giá tình trạng sức khoẻ của cây rừng. Dự kiến đầu năm 2026 sẽ tổ chức thêm một lớp tập huấn nữa cho các bạn Lào, Campuchia để hỗ trợ họ công tác thu thập mẫu, giám định, sau đấy xây dựng danh mục sâu bệnh hại và xác định danh sách các loài ngoại lai”.

“Xây dựng mạng lưới an toàn sinh học và sức khỏe rừng ở Đông Nam Á” chỉ là 1 trong hơn 260 dự án mà Trung tâm nghiên cứu Nông nghiệp Quốc tế Australia (ACIAR) triển khai hợp tác với Việt Nam hoặc liên quan đến Việt Nam kể từ năm 1993, với tổng giá trị lên đến hơn 185 triệu đô la Úc. Là cơ quan chuyên trách về nghiên cứu nông nghiệp phục vụ phát triển của Chính phủ Australia, thuộc Chương trình Viện trợ Australia, ACIAR cung cấp kiến thức và công nghệ làm nền tảng cho các hệ thống nông nghiệp năng suất và bền vững hơn cũng như các hệ thống lương thực có khả năng phục hồi tốt hơn, vì lợi ích của Việt Nam và Australia. ACIAR thực hiện sứ mệnh này bằng cách đầu tư vào các dự án nghiên cứu song phương và khu vực, hợp tác nghiên cứu toàn cầu và xây dựng năng lực khoa học và chính sách cho các đối tác nghiên cứu", Tiến sĩ Đào Ngọc Quang cho biết.

Nhấn mạnh vai trò của ACIAR và dự án, Đại sứ Australia tại Việt Nam Gillian Bird cho rằng, Dự án an toàn sinh học rừng hỗ trợ các nhà nghiên của của Việt Nam xây dựng các bằng chứng khoa học cần thiết, giúp bảo vệ giá trị kinh tế và sức khoẻ của các khu rừng trồng trước nguy cơ bị các loài ngoại lai xâm hại. Đại sứ Gillian Bird cũng bày tỏ: “Thật tuyệt vời khi thấy dự án đang hỗ trợ xây dựng một mạng lưới hợp tác trong lĩnh vực an toàn sinh học rừng trong khu vực, nơi các nhà khoa học Việt chia sẻ kết quả nghiên cứu và hỗ trợ xây dựng năng lực chuyên môn cho các đồng nghiệp ở Campuchia, Lào, Thái Lan, Malaysia và Indonesia./.

Phương Hoa