Theo dòng chảy của lịch sử 100 năm báo chí cách mạng Việt Nam, các thế hệ nhà báo, phóng viên, người làm công tác báo chí nói chung đã thực hiện tốt vai trò, nhiệm vụ của mình: Luôn trung thành với Đảng, với nhân dân; Thông tin chính xác, khách quan, tôn trọng sự thật; Tiên phong, góp phần vào sự phát triển của xã hội, xây dựng một nền báo chí trung thực, đạo đức, nhân văn.

Trong thời đại ngày nay, với sự phát triển nhanh chóng của trí tuệ nhân tạo (AI), sự bùng nổ của công nghệ thông tin và mạng xã hội, các nền tảng trực tuyến… đã và đang đặt ra những yêu cầu mới cho báo chí nói chung, phát thanh nói riêng. 

"Tăng tốc độ thu thập và xử lý thông tin; Hỗ trợ sáng tạo và sản xuất nội dung; Phân tích dữ liệu và dự báo xu hướng; Mở rộng khả năng tương tác và phân phối nội dung”! “Thông tin giả mạo lan truyền nhanh, khó kiểm soát; Sự cạnh tranh phi truyền thống và “truyền thông công dân” lấn át; Nguy cơ đánh mất vai trò định hướng, phản biện xã hội; Sức ép chạy theo tương tác làm xói mòn đạo đức báo chí”.

Đó là 4 thuận lợi và 4 thách thức cơ bản được chính AI tạo ra khi tôi nhập câu lệnh“sự bùng nổ của trí tuệ nhân tạo (AI) và mạng xã hội mang lại những thuận lợi và thách thức cơ bản nào cho hoạt động báo chí” nhờ ChatGPT hỗ trợ tìm kiếm.

Rõ ràng, sự phát triển nhanh chóng của trí tuệ nhân tạo (AI) và mạng xã hội đã và đang làm thay đổi sâu sắc môi trường truyền thông toàn cầu. AI hỗ trợ tìm tòi, tổng hợp, phân tích hàng triệu nguồn tin từ internet, báo chí, mạng xã hội… trong một khoảng thời gian rất ngắn (có thể tính bằng giây); Giúp phóng viên, biên tập viên phát hiện nhanh xu hướng, chủ đề nóng (hot trend) và thông tin quan trọng. Các công cụ AI hỗ trợ dịch thuật nhanh, chuẩn xác, rút ngắn thời gian tiếp cận và xử lý tin quốc tế; AI hỗ trợ tạo bản thảo tin bài, viết lại nội dung, gợi ý tiêu đề, từ khóa, thậm chí tạo podcast, video, biểu đồ, hình ảnh, infographic một cách nhanh chóng…

Vấn đề đặt ra là: AI có thể thay thế con người để trở thành nhà báo được không?

Trưởng phòng ảnh tư liệu Trần Huy Hùng của Ban Biên tập ảnh - Thông tấn xã Việt Nam (TTXVN) người dành giải Vàng “Khoảnh khắc báo chí 2024” với tác phẩm “Chạy đua trên công trường đường dây 500kV mạch 3” chia sẻ: "Bây giờ công nghệ AI đã dần dần thay thế, nhưng đối với tôi là một phóng viên ảnh lâu năm thì tôi nghĩ cái bức ảnh chân thật, đòi hỏi sự thực tế mà người phóng viên phải dấn thân, nghĩa là mình phải đi sát, thực tiến, những cái đấy thì không thể nào AI có thể làm lại được. Ví dụ như chúng ta muốn chụp bức ảnh thực tế của người lao động thì chúng ta phải đến sát họ, đến gần họ và đi đến những điểm vất vả nhất, chân thực nhất thì chúng ta mới ghi nhận được. Tôi nghĩ những cái đấy thì không thể nào AI có thể nào thay thế được chúng ta, cái sức lao động chân chính của chúng ta".

Phóng viên Toàn Thắng công tác tại Phòng thời sự của Báo điện tử Chính phủ quả quyết: "Trong thời buổi bùng nổ công nghệ thông tin như hiện nay thì việc sử dụng AI trong việc làm báo là hết sức cần thiết. Nhưng tôi nghĩ rằng AI hoàn toàn không thể thay thế được báo chí, mà những nhà báo đặc biệt là những nhà báo công tác tại cơ quan thông tấn báo chí lớn, mà thường xuyên đưa tin về những sự kiện chính trị quan trọng của lãnh đạo Đảng và Nhà nước thì đòi hỏi phải có bản lĩnh chính trị vững vàng, phải có nền tảng kiến thức và làm chủ được công nghệ để làm sao AI phục vụ đắc lực cho công việc đưa tin, các hoạt động của mình, vừa đảm bảo tính nhanh, nhạy kịp thời chính xác và mang tính thời sự".

Trên thực tế, ChatGPT có thể sản xuất hoàn thiện một bản tin theo ý muốn của người dùng ngay sau khi nhập một “câu lệnh”. Hình ảnh, giọng nói và video được AI tạo ra giống thật đến mức khó phân biệt. Podcast và vodcast (với sự kết hợp âm thanh với hình ảnh, biểu đồ) đã trở thành xu hướng, mở ra thị trường rộng lớn cho phát thanh.

Thế nhưng, lợi dụng AI và mạng xã hội, việc lan truyền thông tin giả (fake news), hình ảnh/video giả (deepfake) trở nên dễ dàng hơn bao giờ hết. Các thông tin sai lệch, xuyên tạc, giật gân thu hút sự chú ý mạnh mẽ, phần nào đã làm lu mờ vai trò của báo chí chính thống. Và khi AI cũng có thể trở thành “người làm báo” trên mạng xã hội, thì báo chí chính thống dễ bị lấn át vai trò định hướng dư luận, nhất là trong các vấn đề nhạy cảm.

TS. Vũ Tuấn Anh - Trưởng khoa Truyền thông và Văn hoá đối ngoại, Học viện Ngoại giao đưa ra rất nhiều tiện ích mà người làm báo, đặc biệt là phóng viên trẻ có thể tận dụng AI trong hoạt động nghiệp vụ, cũng đồng thời nhấn mạnh đến những rủi ro mà báo chí, người làm báo có thể sẽ phải trả giá bởi chính những gì AI tạo ra mà không được kiểm chứng, thiếu trái tim, khối óc và lương tâm của con người: "Tôi rất khuyến khích các nhà báo sử dụng AI nhưng mà sử dụng AI làm sao có đạo đức thì đó là điều không hề dễ đối với các nhà báo trong giai đoạn hiện nay. Nguyên tắc cốt lõi của nghề nghiệp, đặc biệt là đối với báo chí - mà báo chí sẽ phải hơn tất cả những thông tin khác từ mạng xã hội - đó là việc nhà báo phải kiểm chứng thông tin, phải cung cấp thông tin trung thực, khách quan. Và một điều quan trọng nữa là nhà báo phải có trách nhiệm với xã hội khi đăng tải những thông tin của mình trên báo chí. Bởi vì AI - như chúng ta nói là có thể biết tuốt nhưng AI không có lương tâm, và AI là những thông tin thu thập được và truyền tải lại, và rất nhiều thông tin từ AI là thông tin bịa. Bởi vì khi mà AI không có thông tin thì nó có thể hoàn toàn bịa ra thông tin. Nếu nhà báo mà không kiểm chứng thông tin, hoặc nhà báo  không có kinh nghiệm nghề nghiệp cứng thì sẽ rất khó để kiểm chứng được thông tin trong dòng chảy dữ liệu khổng lồ như hiện nay".

Với loại hình báo phát thanh, TS. Vũ Tuấn Anh - Trưởng khoa Truyền thông và Văn hoá đối ngoại, Học viện Ngoại giao nhấn mạnh, cảm xúc là thứ không thể được tạo ra bởi AI, và đó chính là thế mạnh riêng có của người làm báo phát thanh: "Tôi nhấn lại một thứ mà AI không thể có được đó là cảm xúc, sự đồng cảm và bản lĩnh nghề nghiệp gắn với nhân cách của người làm báo. Nếu mà đưa cho AI đọc một bài thì nếu ai tinh ý có thể nhận thấy ngay vì đấy là giọng đọc vô hồn và không hề có cảm xúc. Nhà báo phát thanh - cái quan trọng nhất là nghệ thuật của phát thanh đó là nghệ thuật của âm thanh và giọng nói. Thì dù có hay đến bao nhiêu đi chăng nữa thì AI cũng  không có được, đó là cảm xúc. Việc làm sao để cho khán giả cùng khóc, cùng cười, cùng đồng cảm với những nội dung mà nhà báo đưa ra là vô cùng quan trọng".

Ths. Nguyễn Văn Hào - Giảng viên, Viện Báo chí - Truyền thông - Học viện Báo chí và tuyên truyền cũng chỉ ra nhiều thuận lợi của báo chí ngày nay khi được tiếp cận với nguồn thông tin nhanh chóng và đa chiều. Nếu biết cách sử dụng, AI sẽ giúp nhà báo, phóng viên tăng năng suất và hiệu quả nhờ tiết kiệm thời gian vào những công việc như soạn thảo, tóm tắt văn bản… để tập trung vào phân tích, nghiên cứu chuyên sâu. Tuy nhiên, sự lạm dụng AI sẽ làm bài báo thiếu đi cảm xúc, bản sắc của người viết, thậm chí báo chí mất dần “hơi thở cuộc sống”, mất đi tư duy phản biện của báo chí: "Sử dụng AI quá nhiều sẽ dẫn đến tình trạng suy nghĩ về tư duy phản biện sẽ bị hạn chế, dẫn đến tình trạng “dạo văn”, dạo văn và sử dụng “tool” AI rất nhiều, chính vì thế thì người viết sẽ dần mất đi bản sắc của cơ quan báo chí và uy tín của tòa soạn sẽ bị giảm sút. Trong thời gian tới, tôi hy vọng rằng những nhà báo trẻ, những nhà báo tiếp cận công nghệ cần phải nghiêm túc sử dụng AI để hỗ trợ cho công việc thôi chứ còn đừng sử dụng AI hoàn toàn. Ví dụ như những nội dung mà mình cần viết thì vẫn phải do con người viết, những sản phẩm đòi hỏi con người sáng tạo - ví dụ như xuống hiện trường thu thập thông tin thì vẫn phải do con người chứ không phải ngồi một chỗ sau đó xào xáo để tạo ra những nội dung về AI - như thế thì hiệu quả công việc sẽ bị giảm sút. Thì, mặc dù áp dụng công nghệ nhưng mà việc đầu tiên là giá trị của con người, giá trị của nhà báo vẫn đóng vai trò then chốt trong thời gian tới".

Với những tiện ích của AI như giúp dự báo hành vi người đọc, từ đó định hướng sản xuất nội dung phù hợp hơn; Mạng xã hội cũng giúp báo chí tiếp cận công chúng rộng lớn, nhanh chóng và đa nền tảng… song, nhà báo Đỗ Đình Dũng - Phó trưởng phòng Phóng viên, Báo Công Thương nhấn mạnh đến trách nhiệm, sự rung cảm của người người làm báo trước thông tin và trong việc quản lý, hướng dẫn, đào tạo phóng viên trẻ tại toà soạn: "Mặc dù là AI thì có thể làm cho ngôn ngữ văn phong mượt mà hơn. Tuy nhiên, với tư cách là lãnh đạo phòng phóng viên của Bộ Công Thương thì chúng tôi hết sức lưu ý việc này. Chúng tôi khuyến khích việc sử dụng công nghệ để thực hiện các tác vụ của mình làm sao cho hợp lý, tuy nhiên, không thể lạm dụng tình trạng quá mức vào AI. Nếu như các bạn quá lạm dụng việc sử dụng AI thì nó sẽ tạo ra một cái lối làm việc lưới suy nghĩ và lười tư duy, từ đó nó mất đi tính sáng tạo của những phóng viên. Bởi vì công việc báo chí là công việc sáng tạo không ngừng, và chúng ta phải cập nhật liên tục…"

AI và mạng xã hội là xu hướng không thể đảo ngược. Thách thức càng lớn thì trách nhiệm của người làm báo càng cao. Giữ vững đạo đức nghề nghiệp chính là cách để báo chí tồn tại, phát triển và giữ được niềm tin của công chúng trong thời đại công nghệ. Theo TS. Vũ Tuấn Anh - Trưởng khoa Truyền thông và Văn hoá đối ngoại, Học viện Ngoại giao,  Mạng xã hội và AI đang đặt ra một số tiêu chuẩn mới cho nhà báo. Trước hết là nhà báo phải sử dụng được công nghệ, và áp dụng được công nghệ để phục vụ công việc của mình. Không phải phụ thuộc hoàn toàn vào công nghệ nhưng nhà báo phải hiểu biết về nền tảng, phải biết phân tích dữ liệu, phải đánh giá được mức độ lan tỏa về những thông tin mình đưa ra có giúp định hướng được dư luận hay không, hay có hợp với lòng người không… Đó là công việc vô cùng quan trọng, và chỉ có nhà báo mới làm được việc đó, “không con AI nào có thể làm được việc đó cả”: "Điều quan trọng nhất mà tôi muốn nhấn mạnh đó là bản lĩnh nghề nghiệp, không chạy theo cảm xúc nhất thời trên MXH, không để AI điều khiển những nội dung mà nhà báo mong muốn viết, mà chúng ta phải sử dụng nó khống chế AI, khống chế công nghệ, để nó trở thành một công cụ đắc lực cho mình chứ không để nó thay thế được mình. Nói tóm lại là trong thời đại mới hiện nay chúng ta cần phải cả trí tuệ công nghệ và trái tim của con người kết hợp lại với nhau, như thế thì báo chí mới thực hiện được vai trò của mình: Vai trò dẫn dắt, vai trò định hướng và vai trò lan tỏa giá trị cốt lõi trong xã hội, đặc biệt trong xã hội số ngày nay".

TS Vũ Hải Quang - Phó TGĐ Đài Tiếng nói Việt Nam khẳng định, mạng xã hội và công nghệ không chỉ giúp cho nhà báo phá vỡ giới hạn về không gian, thời gian mà còn tạo ra kỷ nguyên phát thanh đa giác quan. Tuy nhiên, sự thành công lại hoàn toàn  phụ thuộc vào khả năng thích nghi công nghệ đi đôi với giữ vững bản sắc báo chí chính thống của nhà báo và cơ quan báo chí: "Với Đài tiếng nói Việt Nam là một cơ quan truyền thông chủ lực Quốc gia tuyên truyền các chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước và là cầu nối giữa dân với Đảng thì càng phải thận trọng, không được để các tin giả, tin nhái xảy ra trên sóng. Muốn như vậy thì các nhà báo, phóng viên cần phải làm tốt những kỹ năng dưới đây: Thứ nhất, chúng ta biết rằng trong thời đại mà Fake-News và “deepfake” tràn lan, nhà báo cần giỏi phát hiện ra tin giả, ảnh giả, video giả, và biết sử dụng công cụ kiểm chứng đa nguồn và không vội chạy theo tốc độ. Trong thời kỳ công nghệ số phát triển, đặc biệt gần đây là AI thì yêu cầu là các nhà báo tránh lạm dụng AI để tạo ra các tin tức hời hợt và copy các nội dung mà không có kiểm tra nguồn gốc, và biết được khi nào thì cần dùng AI và khi nào thì phải dùng bằng trái tim và khối óc của mình để tránh sự vô cảm và máy móc trong nội dung".

Dẫn chứng việc AI hiện nay có thể huấn luyện để “nhại” giọng phát thanh viên giống đến khoảng 95%, và còn có thể cao hơn nữa trong tương lai. Song, “dù có giống đến thế nào đi nữa thì cũng không thể có cảm xúc thật như giọng của con người, không thể ứng biến trước những tình huống bất ngờ - như khi phát thanh viên thể hiện các bản tin trực tiếp, khẩn cấp về thiên tai, bão lũ…” - bởi đó là phản ứng tự nhiên của con người mà AI không thể làm được, TS Vũ Hải Quang, Phó TGĐ Đài Tiếng nói Việt Nam nhấn mạnh tới các yêu cầu đặt ra trong việc tuân thủ nghiêm các chuẩn mực đạo đức báo chí đối với người làm báo VOV: "Trách nhiệm đạo đức cần phải nhấn mạnh hơn bao giờ hết, đó là chúng ta phải xác minh thông tin trở thành nhiệm vụ sống còn trong kỷ nguyên AI và mạng xã hội. Thứ hai là nhà báo phải luôn giữ được lương tâm nghề nghiệp, luôn là kim chỉ nam để nhà báo không bị cuốn theo lợi nhuận, không bị cuốn vào các tương tác ảo hay các thuật toán điều hướng sai lệch. Rồi thì nhà báo phải luôn cập nhật công nghệ nhưng không đánh mất phẩm chất - đây là yêu cầu kép mà người làm báo trong thời đại hiện nay cần phải hiểu và vận dụng AI - vừa phải giữ được cái tâm, cái tầm để chọn lọc thông tin đâu là đúng đâu là sai".

Cũng theo TS Vũ Hải Quang, Phó TGĐ Đài Tiếng nói Việt Nam, "trí tuệ nhân tạo, mạng xã hội không phải là kẻ thù của báo chí, mà trái lại nó là công cụ hữu ích nếu được sử dụng đúng cách. Nhưng nếu những người làm báo mà không giữ vững được đạo đức nghề nghiệp thì chính họ sẽ bị cuốn theo dòng thông tin ảo hóa để rồi đánh mất giá trị cốt lõi của báo chí, đặc biệt ở Việt Nam hiện nay cơ quan báo chí truyền thông chủ lực Quốc gia như Đài Tiếng nói Việt Nam - đó là phải luôn luôn tôn trọng sự thật khách quan và có trách nhiệm với công chúng" - TS Vũ Hải Quang, Phó TGĐ Đài Tiếng nói Việt Nam nhấn mạnh./.

PV Nguyên Long