Làng dệt lụa Vạn Phúc, Hà Đông, không chỉ là một trong những làng nghề nổi tiếng bậc nhất Thăng Long - Hà Nội, mà còn là quê hương của nhiều nghệ nhân mang tình yêu sâu sắc với nghề truyền thống. Trong đó, nghệ nhân Phạm Khắc Hà - cựu chiến binh, nguyên Chủ tịch Hiệp hội Làng nghề Vạn Phúc đã hơn nửa đời người gắn bó với từng sợi tơ, tiếng thoi lách cách... Để có được tấm lụa óng mượt đậm hồn Việt, mang thương hiệu lụa Hà Đông, ông Phạm Khắc Hà cùng người dân Vạn Phúc đã trải qua rất nhiều gian truân...
Con đường Vạn Phúc dẫn vào làng nghề rợp bóng cây xanh. Tiếng “lách cách” của những chiếc thoi đưa va vào khung cửi vang lên đều đều như nhịp thở của làng lụa Vạn Phúc vào những buổi sáng sớm. Trong xưởng dệt lụa của gia đình nghệ nhân Phạm Khắc Hà, những sợi tơ trắng muốt được đôi bàn tay những người nghệ nhân kéo nhẹ, đều như tơ trời, trải dần theo khung dệt gỗ lim đã lên nước bóng mượt theo màu thời gian. Ở đó, giữa dãy khung cửi dọc ngang, hiện diện những bóng người cặm cụi. Từ người già tóc bạc đến cô thợ trẻ tuổi, ai nấy đều chăm chú, đôi tay thoăn thoắt luồn thoi, điều chỉnh khung dệt. Trong tiết trời nóng nực, những giọt mồ hôi lấm tấm trên trán, đọng lại chảy xuống áo không làm giảm độ chăm chú của người thợ dệt vào từng tấc vải lụa óng ánh sắc màu cứ hiện dần, hiện dần trên khung cửi.
Giữa không gian ồn ào của tiếng máy dệt ấy thấp thoáng bóng một người đàn ông tóc bạc, dáng vẻ lặng lẽ nhưng ánh mắt luôn chăm chú như thể đang đọc từng dòng quá khứ dệt nên từ khung cửi trước mặt. Đó là nghệ nhân Phạm Khắc Hà, cựu chiến binh, nguyên Chủ tịch Hiệp hội Làng nghề Vạn Phúc – người đã dành hơn nửa đời mình để giữ gìn và phát triển nghề dệt truyền thống của quê hương. Ở tuổi ngoài 70, ông Phạm Khắc Hà vẫn cần mẫn bên khung cửi thấm đẫm màu thời gian, nơi giữ “hồn” của lụa Vạn Phúc, một trong những làng nghề cổ nhất đất Thăng Long, với hơn nghìn năm tuổi.
“Tôi luôn nghĩ địa phương tôi có nghề truyền thống, cái nghề đã thấm vào máu của tôi rồi nên từ khi còn trẻ, chúng tôi đã được ảnh hưởng công việc của làng, nghề dệt lụa, Dù đi đâu thì tôi vẫn luôn mang theo hình ảnh và tự hào về nghề dệt lụa của quê hương, áp dụng khoa học công nghệ để phát triển nghề dệt…”.
Ông Phạm Khắc Hà không chỉ là một nghệ nhân, mà còn là một biểu tượng sống động của tinh thần “giữ lửa” làng nghề. Sinh ra và lớn lên trong một gia đình có năm đời làm nghề dệt, từ nhỏ, ông đã được ru ngủ bằng tiếng thoi đưa, lớn lên trong hương tơ và ánh lụa. Thế nên, dù có đi xa, dù từng khoác áo lính, nhưng hình ảnh tấm lụa óng mượt, khung cửi xưa cũ vẫn luôn sống động trong tâm trí ông.
“Nghề dệt lụa này được phát triển từ năm 868, hơn một nghìn năm rồi. Chúng tôi là những thế hệ sau, chúng tôi vẫn tiếp tục giữ gìn nghề truyền thống của địa phương. Không chúng tôi mà cả các con cháu chúng tôi sau này cũng có trách nhiệm giữ gìn. Chính vì lẽ đó cho nên ngay từ bây giờ, chúng tôi giáo dục và hướng cho các con, các cháu tôi nghề dệt truyền thống này bởi đó là nét văn hóa của Việt Nam cho nên muốn gì thì các thế hệ phải có trách nhiệm giữ gìn và bảo vệ nó”
Sau khi rời quân ngũ, ông Hà trở về quê nhà với hy vọng tiếp nối nghề của cha ông. Tuy nhiên, khi đó ông phải đối mặt với những khó khăn khi làng nghề lúng túng trong bước chuyển mình từ bao cấp sang cơ chế thị trường. Sản xuất manh mún, đầu ra không ổn định, không ít gia đình tháo dỡ khung cửi, bỏ nghề. Trong cơn lốc ấy, ông Hà, bằng chất lính cứng cỏi và tình yêu với lụa, đã quyết định tìm hướng đi cho làng nghề Vạn Phúc.
Năm 1991, ông Hà vào TP. Hồ Chí Minh tìm mua 5 khung dệt bán tự động, một quyết định táo bạo khi trong tay không nhiều vốn liếng. Ông tự mày mò cải tiến quy trình từ ươm tơ, nhuộm sợi, đến hoàn thiện sản phẩm để nâng cao năng suất và chất lượng. Khi chưa đủ tiền xây xưởng, ông dùng ngay gian nhà mình để làm nơi sản xuất, thậm chí phải vay mượn từ làng xóm.
“Sau khi hoàn thành nghĩa vụ, năm 1977, tôi trở về quê lao động sản xuất. Tôi nghĩ dù trong bất kỳ hoàn cảnh nào cũng không khó khăn như trong thời chiến. Tôi đã xây dựng gia đình với vợ tôi cũng là người làng Vạn Phúc, sinh và lớn lên với nghề dệt tơ lụa. Từ đó, 2 vợ chồng tập trung vào nghề dệt lụa và từ đó, rất nhiều người sử dụng sản phẩm lụa của gia đình tôi”. Ông Hà chia sẻ
Không chỉ vực dậy cơ sở sản xuất của gia đình, ông Hà còn góp phần quan trọng trong việc hồi sinh làng nghề. Trong suốt 13 năm giữ cương vị Chủ tịch Hiệp hội Làng nghề Vạn Phúc, từ năm 2011 đến năm 2023, ông luôn trăn trở với câu hỏi: Làm sao để lụa Vạn Phúc không chỉ “sống”, mà còn “phát triển bền vững”?
Với suy nghĩ đó, ông đã đứng lớp trực tiếp truyền nghề, đào tạo lớp trẻ, giúp họ sửa chữa máy móc, dạy kỹ năng dệt, nhuộm, thiết kế hoa văn. Ông cũng đề xuất các chương trình dạy nghề “cầm tay chỉ việc”, nơi các nghệ nhân lớn tuổi kèm cặp từng học viên.
Ông Hà cũng là người đi đầu trong việc số hóa thiết kế hoa văn, rút ngắn thời gian tạo mẫu từ hàng tháng xuống chỉ còn vài ngày, nâng cao độ chính xác và đa dạng hóa sản phẩm. Các họa tiết truyền thống trên tấm lụa Vạn Phúc, từ Phúc Lộc Thọ, Song Hạc, Trống đồng, Thọ Đỉnh được gìn giữ, là kết tinh của sự sáng tạo, của hàng ngàn giờ lao động và tư duy đổi mới.
“Trước đây, các nghệ nhân phải thiết kế hoa văn bằng tay, tự vẽ mẫu, sau đó ngồi đục từng bìa một, đục xong rồi kết mảng và đưa lên máy dệt, thời gian mất 6-7 tháng. Sau khi chúng tôi áp dụng khoa học công nghệ vào chỉ mất vài ngày là xong bộ mẫu, vẽ mẫu hoa trên máy tính rồi số hóa chuyển ra máy đục. Máy vẽ mẫu hoa vẫn làm việc rất tốt”
Để vượt qua những khó khăn và đi đến thành công ngày hôm nay, có một người luôn đồng hành và cổ vũ cho nghệ nhân Phạm Khắc Hà suốt mấy chục năm qua, đó là người vợ tần tảo của ông, bà Nguyễn Thị Kim Thu. Gắn cuộc đời với nghề dệt lụa là gắn với những vất vả lo toan, ăn ngủ bên khung dệt, thế nhưng với bà Thu, khi làm ra những tấm lụa làm đẹp cho đời, bà luôn vui và tự hào khi cùng chồng gìn giữ và phát triển làng nghề truyền thống bao đời nay:
“Chúng tôi rất hợp nhau trong việc bảo tồn và gìn giữ nghề. Từ khi bắt đầu làm một khung dệt đã phải đi vay tiền, thế mà chỉ sau một năm đã phát triển lên 5-6 khung. Cả 2 vợ chồng và công nhân đều làm việc ngày đêm để đủ hàng trả khách, lúc nào cũng trong tình trạng thiếu hàng nên phải tận dụng thời gian để đáp ứng nhu cầu của khách hàng”.
Từ những cố gắng vực dậy và phát triển làng nghề, đến nay nhiều người trẻ của làng Vạn Phúc đã nối tiếp cha ông giữ nghề với cách làm sáng tạo, áp dụng khoa học công nghệ không chỉ trong sản xuất và cả khâu quảng bá và bán sản phẩm làm từ lụa. Anh Phạm Khắc Hiếu, con trai nghệ nhân Phạm Khắc Hà cho biết, dù nghề thủ công không mang lại lợi nhuận cao, anh vẫn theo đuổi với niềm tin mạnh mẽ rằng: có sáng tạo, có cải tiến, thì nghề truyền thống mới tồn tại lâu dài:
“Tôi hy vọng là sẽ có thêm nhiều chính sách để phát triển làng nghề, có thể hỗ trợ về sản xuất, hỗ trợ về du lịch, quảng bá hình ảnh, có thêm nhiều tour du lịch để khách du lịch đến đây sẽ kích thích làng nghề phát triển hơn và nhiều người có cơ hội để theo nghề này như mong mỏi của những nghệ nhân như bố tôi”
Những tấm lụa mang thương hiệu lụa Hà Đông, đặc biệt là lụa vân cao cấp, một “đặc sản” được khôi phục bởi các nghệ nhân làng Vạn Phúc giờ đây không chỉ xuất hiện trong áo dài, khăn quàng, mà còn có mặt trong sản phẩm thời trang cao cấp, quà lưu niệm, nội thất… Những sáng tạo ấy được thổi hồn từ thế hệ trẻ, nhưng luôn mang dấu ấn nền tảng mà ông Phạm Khắc Hà và các nghệ nhân đi trước đã dày công tạo dựng. Chị Nguyễn Phương Linh, một khách hàng yêu thích lụa Hà Đông chia sẻ:
“Nếu mà thực sự hiểu về lụa Hà Đông thì mọi người sẽ rất là thích. Có nhiều sản phẩm từ khăn mặt, khăn tay, những chiếc vòng đều làm từ tơ tằm để phục vụ thời trang. Bạn có 20 nghìn cũng có thể mua một sản phẩm lưu niệm và có những sản phẩm 2 – 3 triệu đồng, thậm chí có những chiếc khăn 5 – 7 triệu đồng, rất là đẹp mà nó thể hiện được cả một tác phẩm hội họa hoặc tư tưởng của người xây dựng tác phẩm đấy. Tôi cũng rất mong muốn lụa Hà Đông ngày càng có nhiều người biết đến và yêu thích như tôi”.
Với những cống hiến không mệt mỏi, ông Phạm Khắc Hà đã nhận được nhiều bằng khen, trong đó ông được UBND TP Hà Nội phong tặng danh hiệu Nghệ nhân làng nghề Hà Nội, được vinh danh là Thương binh sản xuất – kinh doanh giỏi Thủ đô, và là nghệ nhân duy nhất được ghi danh trong bảng vàng “Ký ức Hà Nội”./.
Kim Thanh-VOV1