Đường Dãy Sòi là con đường đất dài khoảng hai kilômét xuất phát gần cầu Điều (thôn Hoàng cũ), chéo qua cánh đồng phía Xuân Đỉnh, Nghĩa Đô, kết thúc ở ngõ Lên gần Bưởi. Trong bài “Nhớ ông Tô Hoài” của nhà văn Nguyễn Xuân Khánh có đoạn: “ Tôi nhớ như in con đường từ làng tôi ra Bưởi. Từ xóm Đống qua xóm Hoàng đến cầu Điều khoảng một kilômét. Từ cầu Điều đi qua cánh đồng ngăn cách hai làng, đi theo một con đường hai bên trồng sòi ta đến ngõ Lên”. Nhiều người đã đi hoặc còn nhớ về con đường này nhưng có thể không biết về lịch sử con đường gắn với tên tuổi một danh nhân của xã Cổ Nhuế xưa. Trong cuốn Lịch sử cách mạng xã Cổ Nhuế (xuất bản 2009) có viết: “tuyến đường từ chợ Bưởi về đến làng Hoàng do cụ Hoa Quý Khâm bỏ tiền ra làm cho dân đi lại thuận tiện”. Cuốn Phả Hoa (Văn) gốc Cổ Nhuế lại có đoạn: “Dân làng Cổ Nhuế đến nay vẫn còn truyền tụng công đức của cụ Quý Khâm. Nhân dịp về vinh quy bái tổ, cụ Khâm đã cho đắp một con đường đất từ Bưởi về Cổ Nhuế để bà con đi lại Kinh Kỳ gần hơn”.
Vậy cụ Hoa Quý Khâm là ai? Sao cụ lại làm con đường này? Theo cuốn Phả Hoa thì cụ Hoa Quý Khâm sinh năm Bính Ngọ (1726), đậu Tam Giáp đồng tiến sỹ khoa năm Quý Mùi đời Lê Hiển Tông thứ 24 (1763) niên hiệu Cảnh Hưng. Trong bia tiến sỹ đặt tại Quốc Tử Giám Hà Nội, tên cụ ở hàng thứ 3 trong số 5 Tiến sỹ đồng giáp. Như vậy có thể nói con đường từ Bưởi về Cổ Nhuế được hình thành cách đây khoảng 260 năm và đã có hơn hai thế kỷ gắn với cuộc sống kinh tế, văn hoá của Cổ Nhuế xưa. Cùng với sự phát triển của Hà Nội những năm cuối thế kỷ 20, đầu thế kỷ 21, khu vực Cổ Nhuế, Nghĩa Đô, Xuân Đỉnh đã đổi khác nhiều, lên phố lên phường với hệ thống giao thông mới hiện đại. Một ngày đẹp trời, tôi xỏ giày thể thao mò mẫm tìm lại “con đường xưa tôi đi”. Xuất phát từ đầu ngõ đối diện cổng sau của Bệnh viện E, nơi xưa có cây găng đầu đường Dãy Sòi mà tôi còn nhớ, tôi đi sâu vào gặp khu dân cư, các cơ quan nhà cửa san sát, gặp cả cái chợ cóc đông đúc… và nhận ra rằng con đường Dãy Sòi đã hoàn toàn biến mất không còn chút dấu vết nào nữa. Vẫn biết chả có gì tồn tại mãi mà vẫn cảm hoài về con đường xưa, bèn viết lại vài dòng chả biết mấy người sẽ quan tâm?!
Cổ Nhuế có nhiều dòng họ cư trú lâu đời trong đó họ Hoa là một dòng họ lớn, danh tiếng vang vọng trong làng. Để chỉ thứ bậc trong đỗ đạt, làm quan, dân làng truyền tụng câu ca: “Thứ nhất họ Hoa, thứ nhì họ Nguyễn, thứ ba họ Hoàng”. Xưa hay nói “một người làm quan cả họ được nhờ”. Lại có câu “sống ở làng, sang ở nước”. Trong Phả dòng họ không nói rõ “cả họ được nhờ” gì nhưng cả làng được nhờ ở con đường Dãy Sòi thì thật rõ. Nếu tận những năm đầu thập kỷ 60 thế kỷ 20, đoạn đường đầu Hoàng Quốc Việt bây giờ vẫn gọi là “đường cái mới” thì chắc chắn ở thế kỷ 18 (khi cụ Khâm đỗ Tiến sỹ, được bổ làm quan) chưa có con đường này. Hơn hai thế kỷ tồn tại, bao người đã gánh gồng mưa nắng qua đây? Lịch sử nói xưa Đông Chinh Vương đi đánh giặc qua Kẻ Noi, khi đó xóm làng còn xen lẫn sông ngòi, gò đống, vì vậy chắc Ngài phải chọn chỗ cao mà đi. Quân đi đến đâu cần đường thì đắp đường, cần cầu thì bắc cầu chứ chắc không có sẵn đường lớn. Có con đường sau dùng mãi, có chỗ theo thời gian lại bị lãng quên. Nói như Lỗ Tấn thì “thế giới vốn không có đường, người ta đi mãi mà thành đường”. Ấy là tư duy lúc vai trò của giao thông còn mờ nhạt. Mác thì nói rằng “giao thông đến đâu văn minh tới đó”, nghĩa là cần chủ động làm đường, mở đường mà đi (nay càng thấy rõ điều này). Cụ Khâm chả có trước tác gì về giao thông nhưng cụ thấy rõ từ Kinh Kỳ về Cổ Nhuế mà có đường tốt thì thuận lợi nên cụ đã cho đắp đường. Đường tốt lại còn phải là con đường ngắn nhất vì xưa đi lại chủ yếu bằng chân, vận chuyển chủ yếu bằng gồng gánh nên đường ngắn sẽ đỡ thời gian, công sức rất nhiều. Vậy nên khi được học hành, học giỏi, đỗ đạt thì cụ nghĩ đến làng nước, đến một việc thiết thực là làm giao thông. Âu cũng là một tư duy có tầm “mở đường” đáng nể thời đó (chứ không chỉ làm đường để “vinh quy về báiTổ” đâu).
Cổ Nhuế giờ đã thành phường, thành phố. Giao thông ở Cổ Nhuế nay đã khác hẳn và còn khác nữa với cả điểm sáng, điểm mờ, điểm tối rất đáng quan tâm. “Con đường xưa” nay không còn nữa nhưng tấm gương học hành cũng như tấm lòng với quê hương, tư duy về giao thông đi lại của cụ Hoa Quý Khâm là tài sản tinh thần thật quý không chỉ đối với dòng họ Hoa (văn) cần được lan toả, học tập, noi theo.
Cổ Nhuế nghìn năm lịch sử với những địa danh, sự tích, con người… thật đáng tự hào trong đó tấm gương “sống ở làng, sang ở nước” của cụ Hoa Quý Khâm là một trong những tấm gương sáng nhất. Tôi nghe nói dòng họ Hoa (Văn) gần đây đã lập nên “Quỹ khuyến học Hoa Quý Khâm” để hỗ trợ, động viên con cháu vươn lên trên con đường học tập. Hoa Từ đường ở Ngõ Giữa, thôn Trù (cũ) vẫn luôn “đèn sáng, hương thơm”, được hậu duệ các cụ xưa cùng nhau khơi thêm cho tỏ. Mừng lắm thay.
Nguyễn Huy Bằng
Bình luận