Ven dòng sông Kỳ Cùng, Lạng Sơn có một ngôi đền có lễ hội thu hút lượng người tham gia đông hàng đầu miền Bắc và  một Chùa được mệnh danh là “Chốn tiên giữa cõi phàm”. Hai di tích, tín ngưỡng này  đã biến Kỳ Lừa thành điểm đến tâm linh hàng đầu Xứ Lạng

Đền Tả Phủ thờ Tả đô đốc Hán Quận công Thân Công Tài - một vị tướng dưới thời Hậu Lê. Theo lịch sử ghi chép lại, trong thời gian trấn ải ở Lạng Sơn từ đầu năm 1623, ông đã giúp người dân nơi đây hai việc cực kỳ quan trọng, biến xứ Lạng trở thành đầu mối giao thương kinh tế của nước nhà, đồng thời tạo dựng thành công mối đoàn kết chặt chẽ giữa cộng đồng các dân tộc thiểu số vùng biên.

Lễ hội hàng năm để tôn vinh vị Tả đô đốc này là sự kiện văn hóa lớn hàng đầu miền Bắc, thu hút gần 1  triệu luợt người dân tham dự không chỉ vì những công lao mà ông cống hiến cho Xứ Lạng, mà còn vì một việc ông làm cho một người rất đặc biệt - Đức Thánh Quan đệ ngũ Tuần Tranh.

Đức Thánh Quan đệ ngũ Tuần Tranh ra đời ở Bắc Ninh, nhưng lại có công rất lớn với mảnh đất xứ Lạng. Trước khi mất, ông mang theo một nỗi hàm oan “thấu trời” rồi gieo mình xuống sông Kỳ Cùng. Sau khi mất, ông được người dân thờ tại đền Kỳ Cùng, cách đền Tả Phủ của Hán Quận công Thân Công Tài chỉ khoảng 2 km.

Tương truyền rằng, chính Tả đô đốc Hán Quận công Thân Công Tài là người đã tìm hiểu ngọn nguồn và giải được nỗi oan lớn này cho Quan lớn đệ ngũ Tuần Tranh. Cảm kích trước tấm lòng cao cả của ông với tiền nhân, người dân xứ Lạng đã tạo nên lễ hội “có một không hai” không chỉ của Lạng Sơn, mà còn cả Việt Nam: lễ hội Kỳ Cùng - Tả Phủ.

Lễ hội Kỳ Cùng - Tả Phủ được tổ chức vào hai ngày 22 và 27 tháng Giêng hàng Năm. Ngày 22, người dân sẽ rước bát hương Quan đệ ngũ Tuần Tranh từ đền Kỳ Cùng đưa lên kiệu, đưa ngài “sang chơi” với Hán Quận công Thân Công Tài ở đền Tả Phủ. Năm ngày sau, người dân nơi đây sẽ đón Quan đệ ngũ Tuần Tranh về lại ngôi đền của mình.

Dọc hai bên đường thực hiện hai chuyến đưa rước này những ngày lễ hội, người dân hai tạm gác lại công việc để bắc rạp, bày cỗ thết đãi hàng trăm ngàn người từ khắp các miền tổ quốc đổ về nơi đây để tham dự với những món đặc sản địa phương. Có không ít du khách tham dự lễ hội năm nay đã đặt luôn khách sạn cho năm sau, bởi những ngày này các địa chỉ lưu trú ở thành phố Lạng Sơn hầu như chật kín.

Xung quanh đền Tả Phủ, đồng bào các dân tộc đều mặc trang phục dân tộc mình  tham gia lễ hội Liên Gia, để thể hiện lòng biết ơn và tinh thần “đại đoàn kết” mà Hán Quận công Thân Công Tài đã đem lại cho đại gia đình các dân tộc Lạng Sơn. Đến với lễ hội Kỳ Cùng - Tả Phủ, người tham gia không chỉ thỏa mãn với bầu không khí tưng bừng, những màn kiệu bay mãn nhãn, tham gia nghi thức “cướp đầu pháo” đầy hào hứng, mà còn được nhắc nhớ nhớ về nghĩa cử cao đẹp mà Tả đô đốc Thân Công Tài dành cho Quan đệ ngũ Tuần Tranh, nhớ về cái tình đồng bào dành cho nhau, dù ở thời nào cũng luôn đong đầy như thế!

Cách đền Tả Phủ không xa, nằm cạnh dòng Kỳ Cùng là chùa Bắc Nga. Chùa có tên chữ là Tiên Nga Phật Tự, theo truyền thuyết được lưu truyền rằng: Từ thuở xa xưa, khi các tiên nữ còn thỉnh thoảng dạo chơi nơi trần thế, trong một lần ghé tới vùng quê Bắc Nga, thấy dòng sông Kỳ Cùng xanh thẳm uốn lượn tuyệt đẹp bên các sườn núi, bèn trút xiêm y để hòa mình cùng dòng chảy, rồi lên núi hái hoa bắt bướm, mãi đến chiều muộn mới rủ nhau bay về tiên giới.

Mê mẩn với cảnh đẹp trần gian nơi đây, nên trong một lần dạo chơi các tiên nữ đã báo mộng cho bà cụ đốn củi trên núi rằng: “Nơi đây đất lành, cảnh đẹp, ta ở lại nơi đây không về thượng giới nữa”. Bà cụ đem giấc mộng của mình kể lại cho dân làng. Với lòng thành kính, dân làng đã cùng góp công, góp của dựng nên miếu thờ Tiên tại đây với mong muốn tiên nữ sẽ phù hộ cho cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Dân làng cũng lấy ngày 15 tháng Giêng hàng năm để cúng lễ, mở hội để mời Tiên, mời Phật về tụ hội.

Từ một ngôi miếu nhỏ, sau này nhiều người đã phát tâm, bỏ tiền xây dựng miếu thờ tiên khang trang hơn, rồi thờ Phật, mua đất xung quanh cung tiến cho chùa, tạo nên một quần thể chùa rộng lớn, với cảnh quan thoát tục, làm điểm nhất đẹp đẽ bên dòng sông Kỳ Cùng.

Ngôi cổ tự này còn lưu giữ được 4 tấm bia đá ghi nhận việc tân tạo, trùng tu và quá trình mở rộng khuôn viên chùa và  21 mộc bản Kinh phật mang giá trị nguyên cứu rất cao.

Trong bối cảnh các di tích, tín ngưỡng được định vị là ngành chủ lực, nơi di sản vật thể và phi vật thể đang được chuyển hóa thành sản phẩm trải nghiệm có giá trị,  lễ hội Kỳ Cùng - Tả Phủ và chùa Bắc Nga đang được bảo tồn, phát huy hiệu quả các giá trị văn hóa của mình, vừa  tri ân công đức tiền nhân, vừa cầu mong quốc thái dân an, vừa củng cố tình đoàn kết giữa cộng đồng các dân tộc, trở thành những điểm nhấn quan trọng trong chuỗi di sản văn hóa của tỉnh Lạng Sơn, đóng góp vào sự phát triển của ngành du lịch văn hóa trên địa bàn

Để có được điều đó, trong những năm qua, các cấp Ủy chính quyền của tỉnh Lạng Sơn nói chung và phường Kỳ Lừa nói riêng đã triển khai nhiều giải pháp thiết thực như: Ban hành các văn bản chỉ đạo, hướng dẫn thực hiện công tác quản lý, bảo vệ, phát huy giá trị của cụm di tích;  tiến hành tu bổ, chính trang một số hạng mục;  tăng cường quảng bá hình ảnh di tích, lễ hội đến  người dân và du khách; thành lập các đoàn kiểm tra lễ hội nhằm đảm bảo an toàn, an ninh trật tự, phòng, chống cháy nổ, vệ sinh môi trường…Nhờ đó, diện mạo di tích được đổi mới, chất lượng lễ hội được nâng cao, đáp ứng nhu cầu ngày càng đa dạng của du khách.

Nếu có dịp đến với Lạng Sơn, du khách nhớ xuôi dòng Kỳ Cùng, ghé thăm  các di tích tín ngưỡng này để cùng hòa mình vào không gian văn hóa linh thiêng, chứng kiến các nghi thức độc đáo, say đắm với những làn điệu dân ca, những trò chơi dân gian mang đậm dấu ấn địa phương, chiêm ngưỡng kiến trúc cổ kính, tìm hiểu các giá trị lịch sử và cầu mong những điều tốt lành đến với gia đình mình nhé!